وب سایت مجله آزما |AzmaOnline.Com

کتاب «نامه‌های عارف قزوینی (ویراست جدید)» با تصحیح مهدی نورمحمدی از سوی نشر نگاه منتشر شد. این کتاب مشتمل بر ۸۴ نامه از عارف قزوینی، ۱۳ نامه به عارف و ۱۰ نامه درباره اوست که از مجموعه‌های خصوصی، نسخه‌های دستنویس، کتب، روزنامه‌ها و مجلات گوناگون گردآوری شده است.

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، عارف قزوینی از چهره‌های شناخته شده دوره مشروطه است که زندگی‌اش با حوادث و رخدادهای عصر خویش پیوند خورده است. وی با سلاح شعرش علیه بیدادگری‌ها و ظلم و ستم‌های روزگار به مبارزه برمی‌خیزد. از همان آغاز، طرف‌داری و حمایت خود را از نهضت مشروطه اعلام و در سروده‌اش منعکس می‌کند. بعد از استقرار مشروطیت نیز، به مبارزه خود با عوامل استبداد داخلی و استعمار خارجی ادامه می‌دهد و در این راه سختی‌ها و رنج‌های فراوانی متحمل می‌شود، ولی دست از مبارزه برنمی‌دارد. وظیفه خطیر اشعار عارف بیداری توده مردم است. جهان‌بینی وی بر اساس حوادث و مقتضیات زمان شکل می‌گیرد. مضمون اغلب اشعارش بر محور آزادی، وطن، دفاع از طبقه رنجبر، مبارزه با جهل و خرافات، و انتقادهای اجتماعی می‌چرخد. 

یکی از منابع ارزشمند شناخت شخصیت‌های سیاسی، ادبی و هنری، تحقیق و بررسی نامه‌های آنان است که گاهی ارزشی همانند مطالعه آثار این شخصیت‌ها دارد. نامه‌ها حاوی نکات و اطلاعات سودمند تاریخی، سیاسی و اجتماعی و بیانگر روحیات، تفکرات و خصوصیات رفتاری و اخلاقی افرادند؛ از این‌رو نه‌تنها در آگاهی یافتن از زندگی شخصیت موردنظر، که گاهی در شناخت برهه‌ای از تاریخ اجتماعی و سیاسی کشور راهگشا و مؤثرند. بررسی نامه‌های شخصیت‌های برجسته، راهی است برای شناخت زوایای پنهان و ناشناخته این شخصیت‌ها. نامه بازتاب صادقانه و صمیمانه زندگی خصوصی اشخاص نیز محسوب می‌شود و از آنجا که صاحبان نامه‌ها احتمال انتشار عمومی آنها را نمی‌داده‌اند، حالات درونی، عقاید و احساسات خود را همان‌گونه که بوده است، بیان کرده‌اند. به همین دلیل نامه‌ها حاوی نکات و اطلاعات ارزنده‌ای هستند که از منابع دیگر به‌دست‌آمدنی نیست.

از دوره قاجار به بعد، تنوع و تعداد نامه‌ها افزایش یافته و از اهمیت بیشتری نیز برخوردار شده است. از جمله نامه‌های قزوینی به تقی‌زاده، نامه‌های ادوارد براون به تقی‌زاده، نامه‌های دوستان (گردآوری محمود افشار)، نامه‌های بهار، نامه‌های امیرکبیر، نامه‌های جمال‌زاده، نامه‌های سیمین دانشور و جلال آل احمد و… این کتاب مشتمل بر ۸۴ نامه از عارف قزوینی، ۱۳ نامه به عارف و ۱۰ نامه درباره اوست که از مجموعه‌های خصوصی، نسخه‌های دستنویس، کتب، روزنامه‌ها و مجلات گوناگون گردآوری شده است. این نامه‌ها زبان حال و آیینه تمام‌نمای روحیات و افکار عارف است و اطلاعات ارزشمند و منحصربه‌فردی که از این نامه‌ها به دست می‌آید، در شناخت عارف، تحقیق در احوال و آثار و همچنین تدوین کامل‌ترین زندگی‌نامه او، اهمیت و ارزش فراوانی دارد.

با بررسی و مطالعه این نامه‌ها، اطلاعات مهمی درباره زندگی خصوصی، وضعیت جسمانی و مشکلات و بیماری‌هایی که به‌ویژه در دهه پایانی عمر، عارف با آنها روبرو بوده است، به دست می‌آید. این آگاهی‌ها گاهی شامل جزئی‌ترین مسائل زندگی وی می‌شوند. عارف در این نامه‌ها نه‌تنها به شرح مسائل مربوط به زندگی خصوصی خود پرداخته، بلکه شمه‌ای خصوصیات اخلاقی و رفتاری افراد مرتبط با خود همچون مستخدمه‌اش جیران را نیز برای مخاطبان نامه‌ها بیان کرده است.

این آگاهی‌ها که گاهی شامل جزیی‌ترین مسایل زندگی وی می‌شوند از این قرارند: ضرب‌خوردگی و زخم دست، کشته شدن سگش مینو در دهکرد، مردن مینا سگ دیگرش در همدان، خرابی و درد دندان و انصراف از گذاردن دندان مصنوعی، ضیق مجرا، تب و لرز، تکرر ادرار، بیماری مالاریا، بیماری حنجره و از دست رفتن آواز، کسالت‌های متعدد روحی و جسمی، ضعف مزاج، تشنج اعصاب، بی‌خوابی، بی‌میلی به غذا، افزایش عادت ناپسند مصرف تریاک، پریشان خیالی، تاسف بر هدر دان عمر، مرض قلب، دست‌تنگی، سرخوردگی از دوستان، پیش‌بینی مرگ نزدیک خود، خواب پریشان دیدن، دل‌آزردگی از زندگی، گرفتار افکار و خیالات مالیخولیایی شدن و…

عارف در این نامه‌ها نه تنها به شرح مسائل مربوط به زندگی خصوصی خود پرداخته، بلکه شمه‌ای از خصوصیات اخلاقی و رفتاری افراد مرتبط با خود همچون مستخدمه‌اش جیران را نیز برای مخاطبان نامه‌ها بیان کرده است. گریز از مسائل شخصی به موضوعات اجتماعی روز و مرتبط کردن مسائل خصوصی با جریانات سیاسی و رجال مشهور عصر، از ویژگی‌های نامه‌های عارف است؛ از جمله در نامه‌ای که به ملک‌‌الشعرای بهار در نوشته و به برخی رجال سیاسی همچون نصرت‌الدوله، فرمانفرما و سیدحسن مدرس اشاره کرده است.

طنزپردازی و مزاح از دیگر ویژگی‌های برخی از نامه‌های عارف محسوب می‌شود. این ویژگی در برخی نامه‌های او مشهود است و با وجود لحن گزنده و تلخ و بدبینی و دل‌زدگی موجود در بیشتر نامه‌ها که ناشی از نامرادی‌ها و تلخ‌کامی‌های وی در زندگی و به‌ویژه در ایام اقامت در همدان است، رگه‌هایی از این ویژگی در بعضی از نامه‌های او دیده می‌شود؛ برای مثال در نامه به عادل خلعتبری درباره خط بد وی چنین نوشته است: «خط بد تو دیدم و گفتم به خویشتن **** یا للعجب که بدتر از این خط نمی‌شود. دستخط سرکار که تنی چند از برگزیدگان و بزرگان انجمن یا حزب بدنویسان طهران لطفا در آن شرکت فرموده بودند رسید ….»

اشاره به وقایع مسافرت از دیگر ویژگی‌های نامه‌های عارف است و در این مقصود، حتی از اینکه مسائل شخصی خود و رفتن به مکان‌های عمومی در این سفر را نیز برای مخاطب بازگو کند، ابایی نداشته است. درباره چگونگی رفتن از بروجرد به همدان برای معالجه در سال ۱۳۰۶ که به اقامت دائمی در این شهر بدل شد، اطلاعات منحصربه‌فردی در این نامه‌ها آمده است. همچنین درباره تضییع حق تألیف خود توسط عبدالرحمان سیف‌آزاد و تعداد کتاب‌هایی که بابت چاپ اول دیوان خو از وی تحویل گرفته است، اطلاعات سودمندی در این کتاب آمده است.

با توجه به اقامت هفت‌ساله در همدان، نام برخی از رجال معروف این شهر همچون دکتر بدیع، حسن اقبالی، برادران نیکو، اسماعیل خان مشیری، داداعلی، آقا میرزا لاله‌زار، فریدالدوله گلگون، غمام همدانی، موسی نثری، اسدالله کیوان و… را آورده و مطالبی در ستایش یا نکوهش آنان بیان کرده است.

نکته مهم دیگری که از این نامه‌ها استنباط می‌شود، توجه ویژه عارف به مطبوعات در ایام اقامت در همدان است. او که در این دوران در انزوای خود مستغرق است و تحت نظر قرار دارد، به منظور اطلاع از اخبار مملکت و رفع پریشانی خیال به‌دقت نوشته‌های جراید را دنبال می‌کند؛ اما در چند سال پایانی عمر، روزنامه‌ها و مجلات که در کنار نامه‌نگاری، یگانه منبع اطلاع‌رسانی و سرگرمی او به شمار می‌آیند، به عاملی برای تأثر، دلتنگی و ناراحتی‌های خیالی وی بدل می‌شوند.

آخرین منبع نقل نامه‌های عارف، آن دسته از کتب، روزنامه‌ها و مجلاتی است که تنها به انتشار متن حروفچینی‌شده نامه‌های عارف پرداخته و تصویر دست‌نویس عارف را نیاورده‌اند. یکی از مهمترین این منابع، عارف نامه هزار است که در سال ۱۳۱۴ به کوشش محمدرضا هزار منتشر شده است. در این کتاب به دلیل روحیه محافظه‌کارانه محمدرضا هزار و طرفداری وی از حکومت پهلوی، برخی از نامه‌ها به طور خلاصه و برخی دیگر با حذف جملات و کلمات و قراردادن نقطه‌چین به جای آن‌ها به چاپ رسیده است. با توجه به این که اصل این نامه‌ها را در اختیار نداریم از میزان حذف، جرح و تعدیل‌ها و اضافات احتمالی این نامه‌ها اطلاعی در دست نیست.

کتاب «نامه‌های عارف قزوینی (ویراست جدید)» با تصحیح مهدی نورمحمدی در ۴۸۰ صفحه، شمارگان ۲۰۰ نسخه و قیمت ۱۲۰ هزار تومان از سوی نشر نگاه منتشر شد.

ادامه مطلب