بازديد : 
دسته:
گفتگو با محمد حقیقت
محمد حقيقت دانش آموخته‌ي سينما در فرانسه است او پيش از انقلاب در سينماي آزاد اصفهان فعاليت مي‌کرد و فيلم مي‌ساخت. حقيقت از بهمن ۱۳۵۵ به خاطر علاقه‌اش به سينما تک فرانسه به پاريس رفت و تا امروز که چهل سال از اين سفر مي‌گذرد در آن‌جا مانده است. او زحمات زيادي براي معرفي سينماي ايران به فرانسوي‌ها کشيده است. اولين جشنواره‌ي فيلم‌هاي ايراني بعد از انقلاب در پاريس با تلاش او برگزار شد. دستيار سهراب شهيد ثالث در فيلم تعطيلات طولاني لوته آيزنر بوده و فيلم «دو فرشته» ساخت خودش نيز در هفته‌ي منتقدين جشنواره کن نمايش داشته. وي اخيراً فيلم کوتاه و زيبايي از يک پسربچه‌ي علاقه‌مند به سينما در فرانسه ساخته به نام «من، توما دوازده سال دارم»… آن‌چه مي‌خوانيد حاصل گفتگوي سعيد نوري فيلمساز با محمد حقيقت درباره‌ي جزئيات آغاز و شکل‌گيري حضور بين‌المللي کيارستمي است.
سعید نوری
سؤال اولم درباره‌ي روند موفقيت عباس کيارستمي در خارج از ايران است و تا آن‌جا که من مي‌دانم اين روند با فيلم «خانه‌ي دوست کجاست؟»آغاز شد در جشنواره‌ي لوکارنوي سال ۱۹۸۹ ، و بعد ادامه پيدا کرد. اگر ممکن است کمي درباره‌ي اين‌که در اين جشنواره و بعد از آن چه اتفاقي افتاد توضيح بدهيد.
قبل از آن آقاي نورالدين آشتياني که نماينده‌ي کانون پرورش فکري کودکان و نوجوانان ايران بود، درسال ۱۹۸۸ دو فيلم با خودش به پاريس آورد و چون سال‌ها بود که ايشان را مي‌شناختم و در ضمن مي‌دانست با جشنواره سه قاره (درشهر نانت فرانسه) همکاري مي کنم ،به من گفت که دو فيلم را آورده‌ايم و مي‌خواهيم به فستيوال سه قاره‌ي پيشنهاد کنيم. من با آقاي آلن ژالادو تماس گرفتم و يک روز صبح در سينماتک شايو نشستيم و اين دو فيلم را ديديم. يکي از اين دو فيلم «خانه‌ي دوست کجاست؟» بود و يکي هم «شايد وقتي ديگر!» کار بهرام بيضايي. اينها را ديديم و چون قبلاً هم نام بهرام بيضايي براي فستيوال سه قاره شناخته شده بود و آن‌ها او را با فيلم «کلاغ» مي‌شناختند، بنابراين روي کار بيضايي بيشتر فوکوس شد. و اين فيلم را انتخاب کردند. من به آقاي ژالادو گفتم که به نظر من اگر «خانه دوست کجاست» در جدول مسابقه قرار بگيرد بهتر است و او گفت نه ما از فيلم بيضائي بيشتر خوشمان آمده. بعد خواهش کردم حداقل فيلم کيارستمي را در بخش خارج از مسابقه آن‌جا نشان بدهند، بنابراين چند روز بعد تصميم بر اين شد که فيلم «خانه‌ي دوست کجاست» را گذاشتند در جدول فستيوال سه قاره‌ي ۱۹۸۸ و اين فيلم در آن‌جا نشان داده شد و يکي از مسئولان فستيوال لوکارنو که هر سال به فستيوال سه قاره مي‌آمد، اين فيلم را ديد و رفته بود براي داويد اشترايف که رئيس فستيوال لوکارنو بود تعريف کرده بود. اشترايف فوريه‌ي سال بعد به ايران رفته بود (به اين دليل که از طرف جشنواره‌ي فجر دعوت شده بود.) در آن‌جا اشترايف مي‌گويد مي‌خواهم فيلم «خانه‌ي دوست کجاست؟» را ببينم. فيلم را مي‌بيند و خيلي خوشش مي‌آيد و آن را انتخاب مي‌کند براي بخش مسابقه‌ي لوکارنوي سال ۱۹۸۹٫ پس اولين بار اين فيلم در فستيوال سه قاره به نمايش درآمد ولي متأسفانه طوري نمايش داده شد که توجهي را جلب نکرد ولي اين در کاتالوگ فستيوال سه قاره‌ي آن سال ثبت شده است. در فستيوال لوکارنو مديرشرکت گراندفيلم‌کلاسيک فيلم “خانه دوست کجاست“ را ديد وبسيار از آن خوشش آمد، وقتي به پاريس بازگشت با من تماس گرفت و گفت مي‌خواهم اين فيلم را بخرم آيا شما در سالن خودتان ( سينماي اتوپيا که هرساله جشنواره‌ي فيلم ايراني را در آن مي‌گذاشتم) مايل هستيد نمايش دهيد چون اين سينما شناخته شده است؟
اين فرد اسمش چه بود؟
فکر کنم آقاي ماريشال بود. از جشنواره لوکارنو به بعد آقاي شجاع‌نوري به عنوان مسئول امور بين‌المللي فارابي مسئوليت اين فيلم‌ها را به دست گرفته بود و اين مسئوليت ديگر بر عهده‌ي آقاي آشتياني نبود. ما با آقاي شجاع نوري به دفتر ايشان رفتيم و چون شجاع نوري فرانسه هم بلد نبود اين دو به زبان انگليسي کمي با هم صحبت کردند. من به مدير کمپاني به فرانسه پيشنهاد کردم که قرارداد را سه ساله ننويسيد وحتما پنج ساله باشد. او قبول کرد و فکر کنم مبلغ قرارداد ۵ هزار دلار بود. آقاي شجاع‌نوري از اين قرارداد خوشحال بود، چون بعد از سال‌ها و بعد از فيلم‌هاي امير نادري اين اولين بار بود که يک فيلم ايراني به خارجي‌ها فروخته مي‌شد.
آيا مي‌توانيم بگوييم که “خانه‌ي دوست کجاست؟“ بعد از “ناخدا خورشيد“ و “دونده“ سومين فيلم موفق سينماي ايران بعد از انقلاب در خارج از کشور بود؟
فيلم‌هايي که شاخص و مشهور شدند در عرصه‌ي بين‌المللي اول “دونده“ امير نادري بود، بعد “ناخدا خورشيد“ .البته “ناخدا خورشيد“ را جايي نخريد و فقط در فستيوال لوکارنو نمايش داده شد و يک جايزه بُرد و بعد از آن “خانه‌ي دوست کجاست“ سه تا جايزه در لوکارنو برد؛ جايزه‌ي هنر و تجربه، يوزپلنگ برنز و يک جايزه‌ي ديگر. اين فيلم “جدا از فستيوال‌ها“ در سينما اوتوپياي محله‌ي کارتيه لاتن پاريس براي اولين بار در ۲۱ ماه مارس ۱۹۹۰ به نمايش عمومي در آمد و براي آن بليط فروخته شد. پرونده‌ي مطبوعاتي اين فيلم را من وخانم متيلد درست کرديم و در اختيار رسانه‌ها گذاشتيم. مطبوعات فرانسه شروع به آشنائي با کيارستمي کردند .مقاله‌ي چاپ شده روزنامه معتبر ليبراسيون بسياري را به سينما کشانيد. قبل از آن، ميشل سيمان وقتي در فستيوال لوکارنو بود مطلب کوتاهي در لوموند نوشته بود و بعد که “پوزيتيف“ منتشر شد مطلب مفصل و خوبي چاپ کرد. بعد از آن لوموند و غيره شروع کردند به نوشتن مطالب ديگر و کم‌کم صحبت از کشف يک فيلمساز خاص کردند. و بعد من سه تا از فيلم‌هاي کيارستمي را يک‌جا به يک کمپاني ديگري به نام “فيلم دو پارادوکس“ به مديريت آقاي ژان ژاک واره فروختم.
آن سه فيلم کدام فيلم‌ها بود؟
“کلوزآپ“ ،“مشق شب“ و “مسافر“ و هم زمان اين سه فيلم در فستيوالي در شهر“دنکرک“ به نمايش درآمدند و اولين مرور بر آثار عباس کيارستمي در فستيوال “دَنکرک“ اتفاق افتاد. و جايزه‌ي بزرگ اين فستيوال را هم در آن سال ۱۹۹۱ به “کلوزآپ“ دادند.
اگر بخواهيم بحث “خانه‌ي دوست کجاست؟“ را به سرانجام برسانم، مي‌خواهم بپرسم فيلم “کلوزآپ“ اولين موفقيت بين‌المللي‌اش کجا اتفاق افتاد چون بحث ما خود عباس کيارستمي است. ظاهراً سال ۱۹۹۰ ايشان به عنوان داور به لوکارنو دعوت شده است.
دقيقاً.
از آن‌جا چه اتفاقي براي عباس کيارستمي افتاد؟
همان سال آقاي ميشل سيمان منتقد سينمايي معروف هم در آن فستيوال بود و کيارستمي را ديد و با او مصاحبه‌اي کرد و مصاحبه‌ي خيلي جالبي بود که چاپ شد اما بعد از آن وقتي اين سه فيلم کلوزآپ – مشق شب و مسافر هم زمان روي پرده‌ي سينماي اتوپيا رفت، ديگر ولوله‌اي در فرانسه شروع شد چون هنوز اين فيلم‌ها در جاي ديگري از دنيا به نمايش در نيامده بود تا اين که يکي از روزها ي يکشنبه به آقاي پي‌ير ريسيان که به سينماي ما آمده بود اصرار کردم برود “کلوزآپ“ را ببيند و بعد با هم يک قهوه بخوريم. اول با بي‌حوصلگي قبول کرد ولي بعد از ديدن آن گفت: واي اين چه شاهکاري است. ما بايد اين کارگردان را به ژيل ژاکوب (دبيرکل جشنواره کن) معرفي کنيم!
اين‌جا من يک پرانتز باز کنم، مي‌خواستم ببينيم کلوزآپ چه‌طور روي پرده آمد؟ آيا شما آن را خريديد يا از همان جشنواره‌ي دنکرک روي پرده‌ي عمومي رفت.؟
من “کلوزآپ“ را اولين بار در تهران روي پرده ديده بودم.
پس شما آن سال به ايران آمديد و فيلم را در تهران ديديد!
بله در جشنواره‌ي فجر ديدم. در يک جلسه‌ي خصوصي براي ۴-۵ نفر از ميهمانان خارجي که من هم جزو آن‌ها بودم، در سينما فرهنگ نمايش داده شد.
در آن جلسه آقاي سرژداني هم بود؟
بله، وقتي ما اين فيلم را ديديم و بيرون آمديم منقلب شده بوديم و سرژ داني مدام مي‌گفت اگر يک نفر باشد که ايمان واقعي به سينما داشته باشد کيارستمي است و در هواپيما که برمي‌گشتيم مدام مي‌گفت: “ممد يک کاري کن که اين فيلم بيابد به فرانسه“ و بعد من بلافاصله که رسيدم پاريس با ژان ژاک واره صحبت کردم ، فيلم به پاريس فرستاده شد و او آن‌را ديد و شيفته‌ي فيلم شد و يک جا هر سه فيلم را خريد. بعد که آقاي پي‌ير ريسيان فيلم را ديد با هم قهوه‌اي خورديم و او مدام اصرار داشت که بايد درباره‌ي اين فيلم به ژيل ژاکوب بگوييم. روز يک‌شنبه‌اي بود. همان زمان زنگ زد به ژاکوب و او براي سه شنبه وقت گذاشت. آن زمان کيارستمي هم فرانسه بود. ما روز سه شنبه با عباس رفتيم دفتر آقاي ژيل ژاکوب و او يک ربع وقت داده بود که ما را ببيند. پي‌ير ريسيان هم بود و اين يک ربع تبديل شد به يک ساعت. حرف مي‌زديم در مورد فيلم، عباس يک دفعه وسط حرف‌هايش گفت الان دارم يک فيلم مستند مي‌سازم، ژاکوب گفت ما معمولاً مستند در جشنواره نمي‌پذيريم ولي دوست دارم فيلم شما را ببينيم. عباس گفت: نه آن‌قدرها هم مستند نيست؛ کمي هم داستاني است. (درباره‌ي فيلم “زندگي و ديگر هيچ“ حرف مي‌زد) و ژاکوب گفت با کمال ميل دلمان مي‌خواهد اين فيلم را ببينيم. و بعد ژيل ژاکوب گفت: “اميدواريم راه شما از کن بگذرد.“ اين جمله‌اي بود که ژيل ژاکوب موقع خداحافظي به عباس گفت. وقتي از دفتر ژيل ژاکوب بيرون آمديم و قدم مي‌زديم عباس گفت: “ فکر کن ما بتوانيم به کن برويم! “ گفتم چرا نتواني؟ تو همين الان هم خيلي معروف و مهم هستي. اين ماجرا تمام شد و عباس رفت تهران که فيلم را تمام کند. و يک روز تلفني با عباس صحبت مي‌کردم گفتم عباس چه طور شد؟ تمام مي‌شود؟ گفت: بله و پرسيد من براي فجر به تهران مي‌روم که گفتم بله. عباس ادامه داد، آمدي تهران بايد بيايي منزل ما. اين مربوط به فوريه سال ۱۹۹۲ مي‌شود.
يعني ۱۳۷۱٫
روزي که قرار بود من حرکت کنم و به تهران بيايم ژيل ژاکوب زنگ زد به محل کار ما و گفت محمد اگر در ايران فيلم first class ديدي فوراً به من خبر بده. طبعاً منتظر فيلم کيارستمي هم بود. من آن سال فيلم‌هاي بسياري ديدم و از جمله مسافران بهرام بيضايي و ناصرالدين شاه آکتور سينماي مخملباف هم بود. آن سال مارکومولر هم از فستيوال لوکارنو آمده بود و “پي‌ير- هانري دولو“ هم در هواپيما با من بود و مدام مي‌گفت مي‌خواهم فيلم کيارستمي را ببينم.
پي‌ير هانري دولو آن زمان مسئول بخش ۱۵ روز کارگردان‌ها بود؟
بله.
پس در آن سفر شما و مارکومولرو هانري دولو با هم بوديد.
بله. آن سال وقتي به تهران رسيديم مسئول فارابي که آمده بود استقبال ما گفت فردا صبح اولين فيلمي که مي‌بينيد فيلم کيارستمي است و هيچ راهي نبود که من بتوانيم زودتر فيلم را ببينيم. يعني حتي حاضر بودم استراحت نکنم و اول فيلم کيارستمي را ببينم و به هر حال فردا صبح فيلم را ديديم و نظر من اين بود که قسمت‌ّايي از فيلم کمي کشدار است و به شجاع‌نوري گفتم براي اين که شانس ما براي کن بيشتر بشود بايد به عباس بگوييم فيلم را کمي جمع و جور کند و او به عباس زنگ زد و عباس آمد. رفتيم در دفتر جمال اميد نشستيم (البته خود اميد آن روز در دفترش نبود) من و عباس و شجاع نوري جلسه گذاشتيم من نظراتم را گفتم و جاهايي به نظرم طولاني شده بود. و عباس با دقت گوش مي‌کرد. شما کافي است که کاتالوگ جشنواره‌ي فجر همان سال را نگاه کنيد در آن کاتالوگ مدت زمان فيلم۱۰۸ دقيقه است و کاتالوگ جشنواره‌ي کن همان سال را ببينيد مدت فيلم ۹۰ دقيقه هست يعني ۱۸ دقيقه از فيلم کم شده. اما جالب است که مارکومولر به عباس گفته بود دست به اين فيلم نزن و من مي‌برم فستيوال خودمان (لوکارنو) و او را وسوسه کرده بود. شب آخر ساعت ۵/۳ نيمه شب که برف زيادي هم مي‌آمد ما داشتيم از هتل هيلتون خارج مي‌شديم ديدم عباس آمده دم در هتل در ماشينش زير برف منتظر است – از شب جلسه در دفتر اميد تا شب آخر هم همديگر را نديده بوديم – گفتم اين‌جا چه مي‌کني؟ گفت بيا من مي‌برمت فرودگاه. در راه حرف زد و گفت ممد اين دو تا پوستر را به تو مي‌دهم با خودت ببر (پوسترهاي زيبايي بود که تصوير پيرمردي روي ديوار در حال چپق کشيدن است و دراثر زلزله، ديوار شکاف برداشته) و گفت آن چه گفتي عمل کردم برو ببينم چه مي‌کني براي اين فيلم. گفتم فيلم را کي مي‌فرستي گفت: تا ده- بيست روز ديگر چون بايد دو مرتبه بايد صدا گذاري و اصلاح رنگ بشود، کمي کار دارد.
پوستر راخودش طراحي کرده بود؟
ايده‌ي خودش بود. من رسيدم به پاريس همان روز به پي‌ير ريسيان زنگ زدم رفتيم با هم شام خورديم و گفتم اين فيلم فوق‌العاده است و عباس هم دستکاري‌هاي لازم را کرد.
آيا بر مبناي حرفي که ژيل ژاکوب زده بود؛ که اگر فيلم first class ديدي به ما خبر بده آيا شما آن‌جا تماس گرفتيد يا تصميم گرفتيد برسيد به فرانسه و بعد به او بگوييد؟
نه من از تهران به ژيل ژاکوب فکس زدم و از فيلم کيارستمي تعريف کردم. مدتي بعد کپي رسيد فرانسه. يک شب قبل از اين‌که قرار شد فيلم را کميته‌ي انتخاب ببيند، پي‌ير به سينماي ما آمد وگفت به نظرت اين فيلم چه‌قدر قدرت دارد و فکر مي‌کني قدرت رفتن به بخش مسابقه را دارد؟ گفتم من نمي‌توانم چيزي بگويم چون بايد نسبت به بقيه‌ي فيلم‌هايي که براي بخش مسابقه آمده سنجيد اما اگر نظر خودم را مي‌خواهي فکر مي‌کنم براي بخش “نوعي نگاه“ عالي است. فرداي آن روز با کميته‌ي انتخاب فيلم را ديديم و همزمان من ديالوگ‌ها را ترجمه مي‌کردم اما متاسفانه از قبل ليست ديالوگ ها را در دست نداشتم. بعد از جلسه پي‌ير‌ريسيان گفت همه نظرشان اين است که برود به بخش “نوعي نگاه“ و گفتم اي کاش مي‌شد يک کار خاص که کمي بيشتر اهميت داشته باشد براي فيلم بکنيم. پي‌ير گفت صبر کن و رفت زنگ زد به ژيل ژاکوب و قرار شد فيلم در افتتاحيه‌ي بخش “نوعي نگاه“ نمايش داده شود که البته از اهميت خاصي برخوردار است. اسم فيلم آن زمان “زندگي و ديگر هيچ“ بود. برتران تاورنيه، فيلمساز فرانسوي هم يک فيلم دارد به همين اسم و اينها گفتند بايد اسم فيلم عوض بشود و فکر کنم يکي از افراد کميته‌ي انتخاب گفت بگذاريد “زندگي ادامه دارد“ و ماريشارل وقتي فيلم را مي‌خواست بخرد گفت بگذاريم“…. و زندگي ادامه دارد“ اينها را تلفني به عباس گفتيم، او پذيرفت . فيلم را زيرنويس کرديم و قبل از آن هم يک نمايش خصوصي براي چند منتقد مطرح که با مسئول مطبوعاتي گلچين کرده بوديم، گذاشتيم مثل ژان ناربوني و ديگران. يادم هست که فيلم را صبح روز اول ماه مي نمايش داديم که بعد از پايان فيلم يک دفعه آقاي ناربوني بلند شد و گفت: “يک شاهکار است“ و بقيه هم پشت سر او بلند شدند و همين را گفتند. بعد فيلم رفت براي فستيوال کن و آن‌جا زلزله به پا کرد. از اين زمان کيارستمي به صورت جدي تري در جهان مطرح شد.
فيلم بعدي او “زير درختان زيتون“ بود. برخوردها نسبت به اين فيلم چه بود؟
“زير درختان زيتون“ از اين ديد جالب بود که مدتي قبل از فستيوال کن ۱۹۹۴ کيارستمي در ژاپن با کوروساوا ملاقاتي داشت. اين ملاقات را خانم شهره گلپريان ترتيب داده بود و صحبت‌ها را هم ترجمه کرده بود وقتي متن اين گفتگو در ماهنامه‌ي فيلم چاپ شد. بلافاصله من به سردبيرکايه دو سينما گفتم چنين مطلبي هست و کوروساوا بسيار از کيارستمي تعريف کرده است. سردبير هم خواهش کرد که اين مطلب را به هيچ کس ديگر ندهم فقط در اختيار مجله‌ي آن‌ها بگذارم. آن زمان “تي‌يري ژوس“ سردبير کايه دو سينما بود. من اين مطلب را ترجمه کردم و به کايه‌دو دادم که هم زمان با جشنواره‌ي کن منتشر شد. مطلب در کن غوغا کرد. آن زمان حتي کسي اجازه نداشت يک کلمه‌ي منفي درباره‌ي کيارستمي بگويد چون کوروساوا او را ستايش کرده بود. در جدول امتياز دادن منتقدين زير درختان زيتون ستاره‌هاي خيلي خوبي هم گرفت. اين قدر ستاره‌ها خوب و تعدادش بالا بود که عباس منتظر بود فيلم “زير درختان زيتون“ نخل طلا بگيرد. يعني سال ۱۹۹۴ .وقتي در مراسم اختتاميه کنار او نشسته بودم، هر آن منتظر بود، اسمش را صدا کنند. آن زمان فيلم ناني مورتي هم بود.
کدام فيلم همان سال نخل را برد؟
فيلم تارانتينو ، “پالپ فيکشن“ نخل را به‌دست آورد. يادم هست لحظه‌اي که نخل را اهداء کردند و ديگر جايزه‌اي نمانده بود، عباس يک دفعه قيافه‌اش درهم شد و چيزي در او شکست. ديگر آن شور و هيجان روزهاي قبل را نداشت و حتي در شب نشيني آخر فستيوال هم هيچ دوست نداشت شرکت کند. خيلي ناراحت بود. طبيعي بود هم بود چون ان همه مطالب ستايشگرانه راجع به فيلم نوشته بودند و انتظار فيلمساز خيلي بالا مي‌رود. البته از نظر حسي اين حالت کاملا قابل درک و انساني است.
آيا فکر نمي‌کني اين زمينه‌اي شد براي فيلم “طعم گيلاس“ که به خودکشي مي پردازد؟
شايد جرقه‌ي ايده‌ي فيلم درباره کسي که ناگهان مورد بي‌احترامي قرار مي‌گيرد و دوست دارد به زندگي خود پايان دهد از آن‌جا باشد. حس من اين است که آن‌چه در ذهن کيارستمي شکل گرفت که برود سراغ فيلم طعم گيلاس! که فيلم تلخي است،آن شب، شبِ ناکامي بود چون بعدها در حرف‌هايي که با هم مي‌زديم وقتي از او پرسيدم چرا سراغ چنين سوژه‌اي رفتي گفت ميداني چرا افراد خودکشي مي‌کنند؟ گفتم نه، گفت يکي از دلايل عمده‌اش اين است که به آن‌ها بي‌توجهي مي‌شود و اين افراد مي‌خواهند با اين کار جلب توجه و ترحم کنند. اين عين جمله‌اي بود که يک بار به من گفت. با کنار هم گذاشتن اين حرف‌ها مي‌شود به همين نتيجه رسيد شايد.
مي‌خواهم راجع به اين سه گانه‌اي که دائم درباره‌اش صحبت مي‌شود يعني زيردرختان زيتون – زندگي و ديگر هيچ و خانه‌ي دوست کجاست؟ بگويم که خيلي‌ها معتقد هستند چون هر سه در گيلان مي‌گذرد اينها را بايد در قالب يک سه‌گانه ديد و اين‌که چه قدر موفقيت خانه‌ي دوست کجاست منجر به ساختن فيلم‌هاي بعدي شد. چون ما در “زندگي و ديگر هيچ“ پوستر کوچکي از خانه‌ي دوست کجاست را مي‌بينيم که به زبان فرانسه نوشته شده و بدل عباس کيارستمي در فيلم به دنبال آن پسر بچه‌ي خانه‌ي دوست کجاست مي‌گردد و آن‌را به افراد نشان مي‌دهد.
اين يک واقعيت است که عباس از وقتي که پايش به اروپا بيشتر باز شد و عکس‌العمل‌هاي مثبت مردم و منتقدان را نسبت به کارهايش مي‌ديد به هر حال در فيلم‌هايي که مي‌ساخت گوشه‌ي چشمي هم به حضور خارج از ايران پيدا کرد کما اين‌که در يکي از پلان‌هاي زير درختان زيتون وقتي داشت فيلمبرداري مي‌کرد به فيلمبردار مي‌گويد“ اين نما را اين‌طور نگير، درست بگير، اين فيلم قرار است برود کن “. يعني قبل از اين که فيلم براي کن انتخاب بشود خودش مي‌دانسته که فيلم را مي‌سازد که به کن برود. و دقيقاً اين پوستر کوچک خانه‌ي دوست کجاست به زبان فرانسه در فيلم “ زندگي وديگرهيچ“ در واقع حکم چشمکي به دنياي غرب را دارد که حاکي از اهميت پيدا کردن نگاه خارج از ايران به فيلم‌هايش است. يعني کساني که از فيلمساز جشنواره‌اي صحبت مي‌کنند شايد خيلي هم بي‌ربط نمي‌گويند.
خيلي‌ها به کيارستمي ايراد مي‌گرفتند که از يک جايي تغيير مسير داده مثلاً آربي اُوانسيان به من مي‌گفت تا خانه‌ي دوست کجاست؟ عباس خودش است از آن‌جا به بعد رفلکس نشان مي‌دهد به خارجي‌ها! به نظر تو چه‌قدر اين مي‌تواند درست باشد؟ البته منکر اين ماجرا نمي‌توان شد که مثلاً در زير درختان زيتون مي‌بينيم آن پسري را که در فيلم دوم پيدا کرده حالا به سراغش مي رود؛ انگار که از آن محيط مراد گرفته.
دقيقاً يکي از صحبت‌هايي که هميشه با هم مي‌کرديم اين بود که به او مي‌گفتم عباس اين منطقه کوکر را رها نمي‌کني؟ مي‌گفت “ معدني را که محصول مي‌دهد نبايد رها کرد“.
موفقيت کلوزآپ در بين اين چهار فيلمي که صحبت کرديم يعني از خانه‌ي دوست تا زير درختان زيتون در خارج از کشور چه‌قدر بود؟ آيا بيشتر از بقيه بود؟ چون از نظر موضوعي جدا از آن‌هاست اما در دو فيلم بعدي يعني زندگي و ديگر هيچ و زير درختان زيتون ديگر کيارستمي اصلاً ابايي ندارد از اين که گروه فيلمسازي را در متن فيلم نشان بدهد حتي در زندگي و ديگر هيچ يک نفر به عنوان بدل او به آن روستا برمي‌گردد حتي يک جا صداي خودش مي‌آيد وقتي در بالکن پيرمرد به دنبال ظرف آب مي‌گردد صداي کيارستمي مي‌آيد که مي‌گويد “خانم ظرف را بهش بده!“ يعني بعد از خانه‌ي دوست کجاست حضور سينماگر و گروهش را جلوي دوربين مي‌بينيم.
فيلم کلوزآپ فيلمي است که انتلکتوئل‌ها در سراسر جهان آن را تحسين کردند ولي فيلمي است که کم‌ترين فروش فيلم‌هاي کيارستمي را داشته.
علت؟
چون آن‌ها که شيفته‌ي سينما هستند، “سينه فو“ يا “سينه فيل“ هر اسمي که روي آن‌ها بگذاريم اينها خيلي از اين فيلم لذت مي‌برند اما اينها جمعيت سينمايي براي فيلم ديدن پول نمي‌دهند و فيلم‌ها را مجاني مي‌بينند. اينها هميشه با کارت عضويت منتقدان فيلم مي‌بينند و براي ديدن فيلم بليط نمي‌خرند. تماشاگري که پول مي‌دهد و به سينما مي‌رود به دنبال داستان و روايت سرراست مي‌گردد. فيلم کلوزآپ خيلي انتکلتوئلي است (به معني خوب کلمه) و لايه‌هاي بسيار دارد و تماشاگر عادي حوصله‌ي گشتن در بين اين لايه‌ها را ندارد.
حالا برسيم به طعم گيلاس و اين‌که حالا اين جرقه زده شد و طعم گيلاس ساخته شد و به کن ۱۹۹۷ رسيد و بعد نخل طلا را مشترک با ايمامورا گرفت. مي‌خواهم بدانم که آيا اين دومين حضور او در مسابقه‌ي کن بود؟
بله، اين فيلم را داشت مي‌ساخت. حتي قرار بود برسد به فستيوال فيلم “ونيز“ سال قبلش يعني ۱۹۹۶ در کاتالوگ سال قبل ونيز حتي عکس و خلاصه داستان فيلم هست ولي عباس کمي شک داشت و فيلم ديرتر تمام شد اما چون او با ماده‌اي در آيين‌نامه‌ي سينمايي ايران برخورد کرد که کسي نمي‌تواند در مورد خودکشي فيلم بسازد هميشه دو دل بود که چه بکند و مشکل داشت. تا اين‌که سرانجام در کنفرانس مطبوعاتي در پاريس وقتي از دبير کل جشنواره (ژيل ژاکوب) پرسيدند که بالاخره اين فيلم به کن مي‌آيد يا نه؟ گفت معلوم نيست چون هنوز به آن اجازه‌ي خروج نداده‌اند. مدتي گذشت. فيلم‌هاي تمام دنيا ديده شدند و کن انتخاب هاي خود را کرد اما هنوز فيلم کيارستمي به پاريس نرسيده بود. من هر روز هم با عباس در تماس بودم و هم با دفتر کن. آن‌ها مرتب سراغ مي‌گرفتند من مي‌گفتم يک روز مي‌گويد مي‌رسد و يک روز مي‌گويد نه. تا اين‌که اول ماه مي، رسيد. کاتالوگ کن بسته شد و جدول برنامه‌ها به چاپ رسيد و فيلم عباس نرسيد، تا سه شنبه‌اي که چهارشنبه‌ي پس از آن فستيوال شروع مي‌شد فيلم رسيد به پاريس و عباس شب قبلش به من زنگ زد و گفت تو برو فرودگاه کپي را از مسافري که مي‌آيد بگير. رفتم و آقاي وحيد اسفندياري که کارمند فارابي بود روي پله‌ها بود و يک کپي هم دستش بود. من دويدم به سمت او و کپي را گرفتم فيلم را که گرفتم پليس فرودگاه گفت کجا؟ گفتم الان مي‌آيم و پليس مبهوت حرکات من و من هم کمي شلوغ کردم و خلاصه کپي را گرفتم و به پاريس بردم. از يک طرف آقاي اسفندياري فکر مي‌کرد بايد اين کپي را ببرد کن. کپي که زيرنويس نداشت و ترجمه نشده بود، توجيهش کردم و رفتم . در سينما اوتوپيا فيلم را روي پرده ديدم، سپس به آقاي ژيل ژاکوب زنگ زدم و گفتم فيلم رسيد. گفت: عجب تو که تا ديروز مي‌گفتي نمي‌رسد! به شوخي گفتم ما يک خلبان مي‌شناسيم يک جت فرستاديم و رفت کپي را آورد که ژاکوب کلي خنديد. و پرسيد که فيلم را ديدي و من گفتم به نظر من عاليه. آخرين سؤالش اين بود که آيا فردا مي‌توانيم در مسابقه اعلام کنيم؟ گفتم بله. بعد گفت زيرنويس که دارد ؟ گفتم نه! دلخورشد و مي‌خواست منصرف شود، اضافه کردم: فقط فيلم را بگذاريد آخرين نمايش؛ آخرين روزهاي فستيوال. من همه چيز را مرتب به شما تحويل مي‌دهم. روز اول کن يک مصاحبه‌ي مطبوعاتي براي داوران مي‌گذارند. يک نفر ساعت ۳ بعدازظهر آمد به جلسه کنفرانس و گفت خانم‌ها آقايان! يک فيلم به بخش مسابقه‌ي فستيوال کن اضافه شد و اسم آن هست “طعم گيلاس“ از عباس کيارستمي.
نصف جمعيت بلند شدند رفتند. پرسيدم کجا؟ گفتند مي‌رويم که خبر برسانيم. خبر به اين مهمي نبايد دير بشود. اصلاً مصاحبه را رها کردند. من سريع زنگ زدم به عباس و گفتم آقا فيلمت در مسابقه است. گفت: نه! گفتم چرا! خبرها را چند دقيقه‌ي ديگر چک کن. گفت: ممد هر جاي فستيوال باشد مهم نيست، مهم اين است که در کن باشد. گفتم، در بخش مسابقه است. گفت: ممد جان دمت گرم و کات.
فيلم طعم گيلاس يکي از عجيب‌ترين پايان‌هاي سينمايي را دارد؛ باز حضور گروه فيلمساز همراه يک موسيقي که نويد زندگي مي‌دهد و انگار که کل مسير فيلم شوخي فيلمساز بوده با تماشاگرش! اين ايده‌ي پايان از کجا آمد؟ چون من شنيده بودم که فيلم زودتر آماده بوده و توصيه‌هايي شده بود که فيلم را نگاه دارند براي تاريخ مناسب. دوم اين‌که اين پايان چه‌طور به فيلم اضافه شد؟
اين ورسيوني که من مي‌دانم را تعريف مي‌کنم. قرار بود اين فيلم در ژانويه يا فوريه برسد به پاريس و ديده شود و هر روز عباس مي‌گفت حاضر هست و نيست و … در اين بين عباس يک سفر چند روزه آمد به پاريس و ما رفتيم در کافه دوويل روبروي کمپاني سي بي دوميل که پي‌ير ريسيان در آن کار مي‌کند، نشستيم. پي‌ير مي‌گفت مشکل چيست؟ عباس مي‌گفت من از پايان اين فيلم راضي نيستم، عباس گفت پايان روي يک تپه است که چمنزار و سرسبز است و فيلم روي اين صحنه تمام مي‌شود. ولي اين پلان در لابراتوار خراب شده و من بايد کاري کنم که اين پلان حتماً در آخر فيلم باشد. خودش گفت که من بايد صبر کنم سال آينده دوباره اين جا چمن‌ها دربيايد و اين صحنه را دوباره بگيرم. پي‌ير به او گفت “يک راه ديگر هم هست. مي‌تواني چمن آماده بخري و پهن کني و پلانت را بگيري“. حس کردم به دلش نچسبيد. خود عباس گفت: ولي پسرم يک فيلم از پشت صحنه ساخته که اين طراوت و سرسبزي در آن هست. ولي کيفيت آنچناني ندارد. پي‌ير گفت “اين را آخر فيلم بگذار فيلم به کن برسد و بعد سال آينده موقع اکران، آن قسمت را فيلمبرداري کن و جاي آن بگذار.“ اين در ذهن عباس ماند.
موزيک روي اين صحنه هم فوق‌العاده است. آن موزيک جاز خاص، که نويد زندگي مي‌دهد.
عباس خيلي موزيک گوش مي‌داد و در واقع مي‌خواست اين موسيقي حالت پادزهرِ تلخي فيلم باشد. اين پايان نانوشته‌اي بود که قرار نبود باشد. حتي قرار بود از فيلم دربيايد و صحنه‌اي که قرار بود بعداً ضبط شود جايگزين آن بشود که چون فيلم با اين پايان جايزه برد و تفسيرهاي آنچناني منتقدان بر روي همين صحنه‌ي آخر خيلي متفاوت بود عباس به آن دست نزد. تا وقتي فيلم قرار شد در ايتاليا پخش بشود پخش‌کننده گفت اين پايان خوب نيست، عباس گفت در ايتاليا به دو ورسيون اين فيلم نشان داده شد. يکي با آن پايان يکي بدون آن پايان ويديويي و گفته شده بود هر کسي دوست دارد هر کدام را ببينيد. از آن به بعد همه‌ي فيلم‌هاي کيارستمي را MK2 ساخت.
يعني از اين جا به بعد ام کا دو (MK2) عباس کيارستمي را تا آخر همراهي کرد؟
بله.
مي‌خواهم راجع به نخل طلا و تغيير موقعيتي که براي کيارستمي به وجود آورد بگويي.
خب همه‌ي علاقه‌مندان به سينما مي‌دانند ک نخل طلا يک مقام خيلي بزرگ بين‌المللي در دنياي سينماست و جايگاه والايي مي‌دهد به کسي که آن را برنده بشود. با توجه به اين فضاي ارتباط جهاني که روز به روزگسترده‌تر مي‌شود. ممکن است کسي که پنجاه سال پيش نخل طلا را برده مثل برنده‌ي نخل طلاي امروز اين قدر اهميت پيدا نکند چون کار رسانه‌اي امروز با سال هاي پيش فرق مي‌کند. الان سرعت انتقال خبرها زياد است. از اقصي نقاط دنيا به کن زنگ مي‌زدند و به عباس تبريک مي‌گفتند حتي از کانادا و آمريکاي جنوبي به او زنگ مي‌زدند و عباس رسيد به بالاترين قله‌اي که يک سينماگر مي‌تواند بايستد.
فيلم بعدي او چه بود؟
فيلمي بود به نام “باد ما را خواهد برد!“
فيلم با دوسال فاصله ساخته شد؟
بله سال ۱۹۹۹ به فستيوال ونيز رسيد.
و آن‌جا هم شنيدم قرار بود شير طلا را ببرد و طبق آن چه از ژان دوشه نقل شد ظاهراً در بين داورها امير کاستاريکا کمي موش دوانده بود.
آن‌جا هم جايزه‌ي منتقدين فيپرشي را برد و هم يک جايزه‌ي ديگر ولي منتظر بود که شيرطلا را بگيرد. حتي من آن عصر روز پايان جشنواره که در راه فرودگاه بودم تلفني از مسئول جشنواره درباره جايزه ها پرسيدم و او دو سه ساعت قبل از مراسم اهداي جوايز به من گفت که شيري در کار نيست.
از اين فيلم به بعد کيارستمي کمي تغيير شيوه مي‌دهد يعني مي‌رسد به آ- ب – ث آفريقا و بعد فيلم‌هايي که در خارج از ايران مي‌سازد و کمي مي‌رود به سمت کارهاي ديجيتال مثل ده، پنج و شيرين و خلاصه شخصي‌تر مي‌شود. هم شخصي‌تر و هم از نظر توليدي کمي جمع و جورتر و اين کمي متناقص است با کارهاي آدمي که چنين شهرتي در سطح جهاني پيدا کرده و مي‌رود به سمت سينماي تک نفره و با توليد کوچک‌تر و شخصي‌تر، چرا؟
يکي از دلايل عمده اين بود که با عوامل توليدي‌اش دائم اختلاف پيدا مي‌کرد.
اختلاف سليقه؟
نمي‌دانم. مدام با آدم‌هايي که سر صحنه با او کار مي‌کردند مسئله داشت .حتي سر “زير درختان زيتون“ فيلمبردارش را عوض کرد. نصف کار را آقاي فرهادصبا گرفته و نيمه‌ي ديگر را آقاي جعفريان
اين فاصله گرفتن با افراد اکيپ روز به روز در فکر او بيشتر رشد مي‌کرد و تکنسين ها کم‌تر او را مي‌فهميدند. اين نکته باعث مي‌شود به سمت شکلي از سينما برود که به دخالت آدم‌هاي کمتري نياز دارد.
در اين دوره‌ي کاري‌اش موفقيت بين المللي‌اش نوسان نداشت؟
خب وقتي “ده“ را ساخت چندان فروشي نداشت و “ده“ درواقع يک سينماي تک نفره است و بعد فيلم “شيرين“ را که ساخت يا کارهاي بعدي مهجورتر، تک نفره‌تر، هنري‌تر و مولفانه‌تر است.
به نظر مي‌آيد در اين قسمت کيارستمي بيشتر مورد تقليد قرار مي‌گيرد دست کم از سوي فيلمسازان ايراني چون در ظاهر فيلم هايش ساده‌تر به نظر مي‌رسند و براي تقليد راحت‌تر . هرچند که آن فوت کوزه گري را اين جوان ها ندارند.
در زمان خودش کساني هم به دنبال فيلم هاي اوليه‌ي او که پرخرج‌تر و پردردرسر‌تر بود مي‌رفتند مثل يکتاپناه و جعفر پناهي و محمد علي طالبي امثال اين ها و حالا چه تاثيرگذاري باشد يا تقليد تا حدي هم موفق بودند ولي در اين کارهاي اخيرش از سال‌هاي ۲۰۰۰ به سمت کارهاي تک نفره رفت و در کارهاي اخيرش که درباره‌ي کبوتر روي سيم چرت ميزند و … ساخته کاملا خودش است و خودش و تجربه هاي ديجيتالي.
در اين فيلم هاي آخر حتي بازيگر هم ندارد.
دقيقاً.
اگر بخواهيم يک جمع‌بندي از کار عباس کيارستمي داشته باشيم چون يک بار درباره‌ي سه مرحله‌اي بودن کارنامه کيارستمي حرف زديم کانون و دوره‌ي موفقيت بين‌المللي‌اش تا زمان ديجيتال و اين دوره آخر. فکر مي‌کني جايگاه عباس کيارستمي به عنوان يک فيلمساز ايراني در جهان چيست؟
اولاً که او همچنان معتبرترين و مولف‌ترين فيلمساز ايراني در صحنه‌ي جهان است و به اين زودي ها کسي جايگزين او نمي‌شود. فيلمسازهاي ديگري هستند که مدل خودشان را دارند ولي در مدل سينماي کيارستمي که من آن را “گونه‌ي سينماي مولف“ مي‌نامم کسي نيست. او سينماي انديشمندي دارد. او برنامه‌ريزي نداشت که اين کار را بکند که مولف و معروف بشود. اين در ذات او بود و به همين دليل با تقليد از او، کسي مشابهش نخواهد شد. او دائم مي‌خواند، دائم نگاه مي‌کرد و متفاوت نگاه مي‌کرد. خيلي کاري بود. خيلي کار مي‌کرد. در ظاهر به نظر نمي آمد. دائماً به کارش فکر مي‌کرد. خيلي عالي نگاه مي‌کرد. اين نگاه متمايز او را متفاوت مي‌کرد.
تو بيش از يک دهه با عباس کيارستمي دوست نزديک بودي. مي‌تواني يک خاطره از اين سال ها به انتخاب خودت از اين دوستي بگويي؟ که مثل انتهاي طعم گيلاس زهر رفتن و مرگ نابه هنگام کيارستمي را شايد کم رنگ کنيم. رفتني که حالا وقتش نبود و حضور او با سهل‌انگاري از نسل آينده دريغ شد. او حالا حالاها خيلي چيزها براي ياد دادن داشت.
در فرانسه يک بار قرار بود با هم به شهرستان برويم. اين درست بعد نمايش عمومي زير درختان زيتون بود. قبلش هم خيلي مصاحبه کرده بود و در نود درصد اين مصاحبه ها من براي‌ترجمه کنارش بودم. يک منتقد فرانسوي بود که خيلي اصرار داشت براي مصاحبه و عباس وقت نداشت. اين آقا مي‌دانست که ما در حال سفر به شهر ديگري هستيم. براي اين‌که از وقت استفاده کند گفت من با شما به اين مسافرت مي‌آيم. عباس گفت: کجا مي‌آيي؟ گفت من هم بليط ترن مي‌خرم و همراه شما مي‌شوم و در راه مصاحبه مي‌کنم و بعد برمي‌گردم. عباس گفت اين عجب اعجوبه‌اي است! خلاصه طرف رفت بليط گرفت و سه تايي راه افتاديم، عباس خيلي خسته بود. وسط مصاحبه به من گفت: ممد جان تو که همه‌ي جواب‌هاي اين سئوال‌ها را ميداني. من مي‌خوابم تو برايش تعريف کن. و يک سري سئوالات را من پاسخ مي‌دادم.
جالب بود که عباس اعتماد کرد به من، مثل آن زماني که قرار بود “طعم‌گيلاس“ اکران بشود به او زنگ زدم و گفتم مي‌خواهيم چند جمله از ديالوگ‌هاي فيلمت را در کاتالوگ بزنيم اين جمله ها چه باشد؟ گفت تو خودت به انتخاب خودت از ديالوگ‌هاي فيلم يک چيزهايي چاپ کن. اين اعتماد برايم جالب بود. و ما آن ديالوگ پيرمرد را که از ماه و زيبايي و …. مي‌گويد گذاشتيم و بعداً عباس خيلي خوشش آمد.
اگر نکته‌اي هست که من نپرسيده‌ام بگو.
به نظر من عباس کيارستمي بر اساس شناختي که من از سال ۱۹۹۰ تا امروز نسبت به او به عنوان يک دوست پيدا کردم شبيه يک منشور بود با وجوه خيلي زياد و به نظر من هر کسي ادعا کند او را خيلي مي‌شناسد و شبانه‌روز با او زندگي کرده فقط چند وجه از وجوه او را شناخته و تمام وجوه او را نشناخته.
فکر مي‌کني کيارستمي در آينده‌ي سينماي دنيا چه قدر ماندگار است؟
به طور قطع اسمش حالا حالاها خواهد ماند چون تنها
فيلمساز ايراني است که راجع به او و کارش در فرانسه و ساير کشورها کتاب و متن نوشته
شده. راجع به هيچ فيلمساز ديگر ايراني اين حالت وجود ندارد. حتي در کشورهاي آسيايي
به اندازه عباس به فيلمساز ديگري اهميت داده نشده. حتي کوراساوا و اسکورسيزي و …
افراد شاخصي مثل اينها آن قدر که به کيارستمي علاقه و توجه نشان دادند به هيچ فيلمساز
ايراني ديگري توجه نشان نداده‌اند و اين ها کافي است که يک نفر ماندگار
باشد.
اين را پرسيدم چون خيلي‌ها مي‌گفتند عباس کيارستمي مُد شده و سينمايش هم همين‌طور و يک روزي از مُد خواهد افتاد.
نه! او جايگاه غيرقابل انکاري دارد. خيلي فيلمسازان ديگر هستند که مُد مي‌شوند و از مُد هم مي‌افتند ولي عباس خيلي عميق بود. کارهايش برمبناي شناخت بود و از وراي کارهاي او مي‌شود يک جامعه شناسي جالبي از ايران، از زواياي مختلف بدست داد. اين علت ماندگاري اوست چون انديشه به اين راحتي ها از بين نمي‌رود.
نوشته: 
آگوست 6th, 2016 
